In order of aperance:
1. Groznjan's aerial view
2. View towards Groznjan
3. Kazun
/ Sketch book 1 of 2 /Traveling through Istria - Croatia. I was born there. In Pula / Colonia Iulia / Pietas Iulia / Colonia Pola / Raespublica Polensis / Colonia Iulia Pola Polentia Herculanea - sometimes, among ordinary people just "Pulj" or "Pola".
Additional:
During the Roman time the city has many different names
1. Before August - Colonia Iulia
2. During the Augustus rule - Pietas Iulia
3. In the work of Plinius older - Colonia Pola
4. During the tzar's Sever's time - Raespublica Polensis
On the stone block, which was found in 1867 next to St. Marija formoza's basilica, there was the sign: Colonia Iulia Pola Polentia Herculanea. The stone block dates from 2.c AC.
The Sketch book follows my travels through Istria. The sketches which I have made represents a brief on Istrian heritage and particular medieval architecture of the cities in central district area.
The most important is to consider this sketch book as a marker of particular spaces of importance for a very interesting cultural history of peninsula which is just to reveal in short overview.
Considering this post as very important place for me please try the following links which will give you more accurate view so you'll be able to enjoy the "complete picture" about this most beautiful and interesting part of Croatia.
IMPORTANT LINKS:http://pula.hr
http://mdc.hr/pula
This text in a shorter form was published in "DaNs" Magazine in Novi Sad, Dec. 2005
Arhitektura i urbanizam gradova centralne Istre
»Kao biseri
posuti
Na oblacima
plove »
Na tlu Istre nalazi se jedan od najstarijih lokaliteta u Evropi na kojima je dokumentovan život ljudske zajednice. Još u periodu paleolita 2500 000 – 800 000 godine p.n.e. u pećini Šandalja, nedaleko od Pule, čovek osniva svoje prve zajednice. Naselja iz perioda neolita nalaze se i na poluotoku Vižula u Medulinu desetak kilometara od Pule i u Romuladovoj pećini u Limskom kanalu na zapadnoj obali istarskog poluotoka. I pored činjenice o ovim naseobinama i prisustvu ljudi na istarskom poluotoku, ceo taj period razvoja istarskog poluostrva pripada periodu „predistorijskog“ razdoblja a sama Istra ulazi u svoj „istorijski“ period kroz delo Hekateja milećanina koji prvi spominje Istrane. U svom opisu zemlje pod naslovom „Obilazak zemlje“ Hekatej izlaže podatke o dalekim krajevima a među njima se nalaze i podatci o istarskoj obali. Tako je, zahvaljujući Hekateju, Istra iz „predistorijskog“ ušla u „istorijsko“ računanje vremena.
Istri – Histri se pojavljuju kao narod na području današnje Istre u 2 veku p.n.e. Nakon toga, stalna istorijska previranja, upadi naroda sa strane, migracije stanovnika, ratovi, direktno ili indirektno utiču na formiranje jezgara Istre koja nastaju kako u priobalnom tako i u kontinentalnom delu poluotoka. Formiraju se utvrđeni gradski centri koji postaju klice gradskog života zajednice, nosioci kulture i pismenosti tadašnjih stanovnika Istre. Upravo u periodu naseljavanja Histara na područje sadašnje Istre dolazi do formiranja gradskih jezgara koja je bilo moguće uspešno braniti. Usledile su kolonizacije Gota, Kelta, Vizanta, starih Slovena, Avara, Hrvata, Slovenaca, Franaka, Akvilejaca, 1325 godine nastaje i glagoljaški spis – Istarski razvod koji predstavlja zapisnik o razgraničenju opština srednje i jugoistočne Istre. Česte su i provale Turaka koje u nekoliko navrata u potpunosti pustoše pojedina područja izvan gradskih zidina, pa period istorijsko političkih podela zemalja regiona pod Habsburškom monarhijom i Venecijanskom upravom sve do Napoleonovih ratova i potonjeg formiranje građanskog društva u XIX veku.
Najznačajnije kolonizacije koje su se odigrale i u najvećoj meri uticale na razvoj arhitekture i naselja u Istri su Rimska – za vreme širenja vlasti na Istok, osvajanjem Cisalpinske Galije i zemalja Veneta koje su se graničile sa Istrom i izgradnjom Akvileje (Oglej), stvorivši na taj način bazu za prodor ka Istoku. U vreme gradnje Akvileje u Istri su već postojali gradovi a neki od njih postoje i danas sa modificiranim imenima prvo osvajača Romana pa zatim doseljenika Slovena koji su činili drugu veliku migraciju. Tako je današnji Plomin – istarska Plomona lat. Flanona, ital. Fianona, Labin – Albona, Pola – Pula, Tergeste – Trst, Tarsatica – Trsat, a prestonica Histra Nesactium – Vizače (ujedno i mesto na kome se nalaze i ostatci Kelta, Histra, Rimljana i južnih Slovena koji tu grade ranohrišćanske bazilike prethodeći porečkoj Eufrazijani).
Rimski car Oktavijan Avgust pripaja veći deo istarskog poluotoka severnoj pokrajni Veneciji nazvavši je „Venetia et Histria“ dok istočna Istra – Liburnija, ostaje u sastavu rimske provincije Dalmacije. Nakon prve kolonizacije i romanizacije kada je došlo do migracija stanovništva iz primorskih oblasti ka centralnom delu poluotoka sada dolazi do obrnutog procesa – vraćanja iz centralnog dela ka obali. Stanovništvo se vraća u južni i zapadni deo Istre – u crvenu i sivu Istru, plodnije krajeve, gde se ponovo razvijaju gradovi.
Druga velika kolonizacija, ili je možda bolje nazvati migracijom stanovništva, bila je dolazak Slovena na istarsko poluostrvo. Nakom 788. godine Istrom je zavladala Franačka država koja kao kmetove dovodi Slovene. Delovi oko Raše i obronci Učke naseljavaju se pretežno Slovenima. Ne treba imati previše osećaja da bi se zaključilo kako je to bio zapravo dobro smišljen potez novih gospodara koji nisu bili ni malo sentimentalni već čisto praktični i koji su novonaseljeno stanovništvo zapravo „unajmili“ i koristili kao zamenu za vlastitu vojsku u već utvrđenim gradovima. Takvi gradovi sa druge strane bili su, složićemo se sa Kristijan Norberg Šulcom , „civitas, poznati i bezbedni svet koji je obezbeđivao čoveku opstanak i životnu bazu u odnosu na okolni i nepoznati svet“. I pored pokušaja da se spreče sukobi novopridošlih Slovena sa nekadašnjim, sada razvlaštenim starosedeocima – Romanima nastavlja se slovenska kolonizacija tako da su već nakon 11. veka zaleđa gradova i toponimi usvajali slovenske nazive o čemu svedoče i službeni nazivi puteva koji vode do tih mesta – „Via Slavonica“. U tom periodu, po svedočenju cara Konstantina Porfirogeneta, hrvatska država se prostire sve do reke Raše. Ono, što čini posebno bitnu komponentu u daljem razvoju gradova Istre tiče se uprave i organizacije šire opštinske vlasti na čijem čelu su bili župani. Istra je prvo, kao makrogrofovija pod franačkom upravom činila Akvilejsku marku podređenu bavarskom vojvodstvu. Zatim slede promene gospodara gde se Istra u jednom trenutku pripaja Koruškoj a već sredinom 11. veka postaje makrogrofovija podeljena u feude raznim velikaškim porodicama. To je bilo ujedno i razdoblje relativnog mira i mogućnosti za razvoj gradskih centara i privrede. Sa druge strane, zahvaljujući povoljnom geografskom položaju i relativnoj udaljenosti od glavnih istorijskih transverzala, dok su besneli krstaški ratovi, Istra se oslobađa vlasti feudalaca što dovodi do formiranja gradskih komuna a gradovi Istre se bogate. Naravno bilo bi pogrešno protumačiti bogaćenje rezultatom međunarodne trgovine pošto se trgovina odvijala više u lokalu ili u krugu od nekoliko stotina kilometara u čemu su prednjačili gradovi na moru, te možemo zaključiti da je trgovina zapravo unapredila razvoj grada koji je u biti osnovan nekom drugom namenom. To jačanje opet dovodi do sukoba sa Venecijom i u dva navrata istarski gradovi gube te sukobe. Prvo Pula sa Koprom i Izolom, pa zatim opet Pula ovog puta sa Rovinjom, Porečom i Umagom što dovodi do potpisivanja vernosti duždu. Kada je opala vlast patrijarha u 13. veku gradovi se listom predaju Veneciji – Poreč, Umag, Novigrad, Piran, Rovinj, Motovun, St. Lovreč, Kopar. Venecija je u potpunosti kontrolisala oblasti zapadne Istre do Plomina na Istoku. Gradska jezgra koja su formirana u ovom periodu ili ranije, održala su koherentnost i bila su jasno definisana u svom obimu sa razvijenim gradskim zidinama i unutrašnjom organskom strukturom ulične mreže koja proističe kako iz urbomorfoloških karakteristka mesta na kojima su se ti gradovi u prošlosti razvijali, a to su uglavnom bili brežuljci sa kojih je bilo lako kontrolisati okruženje, tako i iz odbrambenih razloga kao sistem odbrane gradskog jezgra. Ta sigurnosna pozicija na bregu vidi se na primerima gradova centralne Istre – Motovun, Buzet, Buje, Dvigrad, Beram, Pićan, Oprtalj, Veprinac, Boljun, Labin, na morem okruženim gradovima – Poreč, Rovinj, Novigrad ili na blagoj uzvisini – Bale, St. Lovreč, Žminj, Višnjan. Arhitektonski objekti ovog razdoblja pripadaju romaničkom stilu XI-XII vek koji donose benediktanci i gotskom stilu XII-XV vek koji donose na tlo Istre franjevci gradnjom bazilike St. Franje u Puli. Tom stilu pripadaju mnogobrojni sakralni objekti bilo da su prelazno – romaničko-gotski – Dvigrad, Beram, Osor, Gračišće ili sa čisto gotskm stilskim oblicima – Žminj, Bale, Barban, Draguć. Izuzetak od ovog načina razvoja činila je Pula koja je veliki deo svog urbomorfološkog tkiva već ranije nasledila od Rimske uprave a i pozicija grada bila je drugačija od ostalih mesta. Drugo, nakon poraza od Venecije 1195. godine bila je primorana da poruši sve gradske zidine i primi mlečanina za načelnika prihvatajući obavezu da bez dozvole Venecije neće obnavljati zidine grada. O ovom periodu i čestim promenama kao i karakteru čiste gradske arhitekture koja se nalazi na granici uticaja venecijanske uprave i sve značajnijeg uticaja Habsburške monarhije svedoče gradske vile i kuće velikaša, grbovi porodica koji svoje mesto nalaze na ulaznim pročeljima, u prolazima i na kapijama grada, te kroz sagledavanje same heraldike možemo doneti određene zaključke o arhitekturi srednjevekovnih gradova Istre. U 14. veku Pazinsku grofoviju nasleđuju Habsburgovci a pod njihovu vlast dolazi i Istočna Istra – Labin, Plomin, i na taj način dolazi do podele Istre na austrougarsko-germansku i mletačko-romansku upravno političku vlast. Ostatci kuća gradske arhitekture na granicama takve podele mogu se naći u skoro svim gradovima centralne Istre a vrlo su istaknuti u Gračišću gde se pored ulaza u naselje nalazi Loggia iz 1549. godine a na glavnom trgu gotska kapela sa specifičnostima venecijanske gotike koja se u načelu nikada nije približila u celosti već samo kroz pojedine elemente razvijenoj gotici zapadnih zemalja. Ono što još karakteriše mesta centralne Istre i njihov urbanistički karakter jesu mali trgovi koji se oformljuju više spontano nego što su deo nekog jasnog plana a najčešća dispozicija trgova prati logiku formiranja prostora oko objekata značajnih za gradsku populaciju kao što su prostori ispred crkava, javnih građevina i slično. Sa druge strane, takva dispozicija je uslovljena i nemogućnošću širenja u okviru jasno definisanog izgrađenog jezgra kroz koje meandriraju ulice te su trgovi u stvari najčešće samo proširenja ispred značajnijih objekata. Posebnu ulogu u formiranju urbane slike igraju kolorit i silueta gradova. Kolorit se kreće od skale sepie preko nijansi crvenog, narandžastog i žutog dok sliku grade afirmiše crkveni toranj. Ipak, grad se ovde, kao uostalom ni na drugim mestima, ne može shvatiti kao čist estetski čin. Bit leži u principima izgradnje gradova koji su elementi kulturno istorijskih procesa i koji omogućavaju da gradotvorne vrednosti postanu trajne. Uopšteno rečeno, zajedničko svim ovim gradovima jeste organski poredak stvari. O pitanju urbanog dizajna u konotacijama „organskog“ naširoko se raspravljalo u kontekstu opravdanosti i čak samog postojanja takvog metoda koji je više slučajan nego planski ali naznačavam da čak i ako je tako jedini je u potpunosti prirodan. Slažem se sa činjenicom koju navodi Kostof da“ne postoji grad, bez obzira na formu koju ispoljava, za koga bi se moglo reći da je neplanski“. Ono što mu svakako ide u prilog jeste da ako uporedimo slike takve dispozicije u Sijeni koja je najdalje otišla u „organskom“ i nekim drugim mestima pa bili to i gradovi Istre, moramo se složiti da logika formiranja prostora postoji. Krivudavo kretanje je sa druge strane i logično kretanje kroz prostor. Ono otvara vizure i naprampostavlja vizuelne senzacije pred posmatrača. Mogao bih zaključiti da je organska organizacija zapravo deo unutrašnje potrebe čoveka da uredi stvari na način na koji percepira stvari ali i prati logične tokove mesta usvajajući njegovu specifičnu morfologiju. Gradovi Istre, kao u ostalom i gradovi susedne Italije, neodvojivi su od svog konteksta – sredine koja ih neposredno okružuje. Kao što veliki gradovi Italije Siena i Firenca ne mogu da žive bez svog „contado-a“ isto tako i gradovi Istre ostvaruju tu direktnu vezu sa okruženjem. I Leon Batista Alberti u svom delu „De Re Edificatoria“ vrlo lepo i intuitivno izlaže osnove ovakvog planiranja. Alberti takođe govori o „laganoj krivulji koja predstavlja prirodni tok pešaka“. Možda je srednjevekovni čovek u dubini svoga bića osetio i u skladu sa tim delovao da je Euklidova geometrija zapravo funkcioniče samo na malim prostorima sve dok Gaus nije i dokazao taj unutrašnji impuls. I na kraju citiraću Luisa Mamforda koji kaže:“ Organsko planiranje počinje sa unapred postavljenim ciljem: ono se kreće od potrebe do potrebe, od prilike do prilike, kroz nit prilagođavanja koja sama postaju sve koherentnija i smislenija, tako da naposletku rađaju kompleksnu, završnu strukturu koja nije ništa manje jedinstvena od unapred formiranog geometrijskog obrasca.“
Turskim prodorima na Balkansko poluostrvo dolazi do velikih migracija stanovnika. Turci u periodu od 1470-1499 devet puta upadaju na područje Istre i pustoše najviše nezaštićene gradove u području Ćićarije – zaleđu Istre prema današnjoj Sloveniji, a poslednji put upadaju 1511. godine i značajno devastiraju Pazinsku grofoviju. Provale Turaka, ratovi Venecije i Austrije, uskočki ratovi (1615-1618) donose Istri, nakon perioda relativnog mira, dalja razaranja. Pored svega ovog, Istru značajno pustoši i kuga. Postoji priča da je u Buzetu nakon epidemije kuge ostalo samo dvoje stanovnika – starica i njen unuk. Nakon nekog vremena kada je okolina počela oživljavati, kada se javilo novo stanovništvo druga deca su se susrela sa unukom te starice i pošto su svi imali obuću a on hodao bos oni su pokazivali na njegova stopala i govorili „Bus! Bus!“ Pošto on nije znao ni da govori pobeže a ostala deca nazvaše ga „Bus“ kao i grad iz koga se spustio pa se vremenom u jezičkim promenama i izgovoru „S“ pretvorilo u „Z“ te je mesto dobilo ime Buzet i tako se svojim imenom razlikovalo od imena ostalih mesta čija je pozicija zapravo sugerisala njihov naziv – Hum, Kuk, Vrh, Brdo, Vršić, Hrpčić i slično. Područja, opustela epidemijama kuge koja je poharala Istru u nekoliko navrata, Venecija i Pazinska grofovija pokušavali su da nasele kolonistima iz okoline Padove, Trevisa, Furlanije. I pored toga najbrojnije je bilo naseljavanje stanovništva koje beži pred Turcima a sklanjalo se u mletački deo Dalmacije a odatle se kreće dalje prema Istri. Novi stanovnici bili su Crnogorci, Arbanasi i Rumuni. Arbanasi su se brzo pohrvatili dok su Crnogorci zadržali svoj jezik i običaje u Peroju, Premanturi a Rumuni u Sušnjevici i Žejanama. Arhitektura tih manjih mesta odlikovala se jednostavnom gradnjom u kamenu i drvetu, to su bile kuće koje su se sastojale od dve ili tri prostorije sa eventualno konobom – ostavom ispod kuće, a nastajala su najčešće u podgrađima, blizini gradova ili na obroncima Učke kao što su Podgaće. U tim mestima nema ostataka značajnijih arhitektonskih ostvarenja ali su ona generatori svakodnevnog života seoskog stanovništva koje se pretežno bavilo poljoprivredom. Iz tog perioda velike pošasti kuge, datira i podatak o rekonstrukciji Draguća koji je ova opaka bolest poharala. Natpis sa Dragućke ploče govori o toj rekonstrukciji:
FRANCISCO BASADONA PROVISO
ISTRIAE INTEGERRIMMO
HVIVS CAS TU BENIGNO RESTAVRATO
COMMVNITAS DRAGVCHI
EXANMI GRATIT V DINE
1625
Naselje Draguć se pominje prvi put još 1421 godine a osnovao ga je hrvatski puk između X i XII veka. Iz Draguća potiče glagoljaški brevijar a za Draguć je vezan i notarski protokol iz XVI i XVII veka. Značaj ovog malog gradića je i u tome da je u crkvi St. Roka koja je inače bila zavetna kapela protiv kuge freske radio majstor Anton iz Padove te je to ujedno i prodor renesansne umetnosti u Istru. Napušteni srednjevekovni feudalni zamci – Kršan, Kožljak, Crni grad, Vranju, Paz i Kosmat Kostel svedoci su tog, po Istru teškog vremena a smešteni su u prostoru između Draguća i Boljuna.
Napoleonovim osvajanjem Italije, mirom u Campoformiju 1797. godine Francuzi predaju Veneciju i Istru zajedno sa mletačkim delom Dalmacije Austriji ali Austrija ne uzima kompletnu Istru pod svoju vlast sve do poraza Napoleona u „Bitci naroda“ kod Leipziga 1813. godine nakon čega konačno uzima i veći deo Istre. Već oformljeni istarski gradovi u ovom periodu ne doživljavaju neki poseban razvoj već se pažnja usmerava ka formiranju građanskog društva a samim tim i formiranju gradskih kuća – vila koje doživljavaju svoj procvat u velikim gradovima a naročito u Puli gde se gradi i vojni arsenal a sam grad postaje glavna luka ratne mornarice Austrije.
Ono po čemu su arhitektura i urbanistički koncept gradova srednje Istre i priobalnog dela posebno značajni jeste prisustvo istorijskih slojeva koji su lako čitljivi i daju jasnu sliku razvoja jednog grada. Van svih važnijih puteva, naslonjena na Veneciju sa jedne i Habsburšku monarhiju sa druge strane bila je više sredstvo nego cilj preko koga su postizani izvesni istorijski ustupci. Moglo bi se reći da svojim geografskim položajem ne pripada ni jednom od navedenih konteksta ali je bila važna strateška tačka te ja kao takva i opstajala. Ovde se jasno, možda više nego drugde, prateći urbomorfološku sliku razvoja grada, čitaju slojevi društvenog uređenja, istorije, slojeve vladavine preko Histra, Kelta, Rimljana, Slovena i svih onih koji su ostavili i ostvarili svoj uticaj na ovom nevelikom prostoru. Formiranje i definisanje društvenih obrazaca, obrazaca uređenja feuda i klasne borbe između pripadnika različitih staleža sa druge strane nisu urodila rušenjem graditeljskog nasleđa već njegovim kultivisanjem. Ono je ili čekalo bolja vrenena da nastavi sa razvojem ili se jednostavno gasilo odlaskom stanovnika u naseljenija mesta ili područja gde ima više mogućnosti za trgovinu. Svako od ovih mesta može nam dati i jasnu sliku tipologije ratovanja i tehnika građenja zidina i kastruma za zaštitu od različitih oruđa i oružija. Svako od navedenih mesta zahteva svoju posebnu priču ali ispričati nju van konteksta okruženja značilo bi zanemariti sredinu sa njenim okruženjem i prebregavanje činjenice da su gradovi u Istri zapravo jedna vrsta amalgama stvari, događaja i uticaja. U pojedinim periodima neka od ovih mesta dostizala su svoj vrhunac kao centri trgovine ili kao strateški vojni centri, u nekom drugom gubili su tu poziciju da bi je nešto kasnije opet povratili. Jedno takvo uzdizanje dogodilo se šezdesetih godina prošlog veka kada je grad Grožnjan, opusteo i prepušten vetrovima podvrgnut rekonstrukciji i promeni namene – iz grada stanovnika u grad korisnika prostora koji tamo uspešno organizuju muzičke i umetničke svečanosti, u kome se održava nekoliko muzičkih škola i arhitektonskih radionica godišnje, postao je mestio susreta i razmene ali na jednom drugom nivou, različitom od onog robno novčanog, pretopio se u razmenu misli i ideja nastavivši da živi kao grad, kao živ organizam. Ipak, ne treba ovu rekonstrukciju shvatiti i kao proces urbane obnove pošto se ovde ne radi o isključivoj želji za uspostavljanjem istorijskog kontinuiteta, što je kao proces naglom industrializacijom velikih gradova nakon Drugog svetskog rata naglo prekinut, već se radi o potrebi aktiviranja prostora i formiranja nove „pozornice“ za jednu sasvim novu predstavu u kontekstu novonastale situacije u prostoru. Naravno, treba izdvojiti i zapažanje da je „urbana obnova proces koji ima smisla samo ako za svoje funkcionisanje koristi principe na kojima se razvijao istorijski grad“ . Dakle, opet se vrtimo u magičnom krugu „procesa i principa“. Ovako, dolazimo samo do „moguće interpretacije“ jednog grada. Danas su ti gradovi u zimskim mesecima stecišta svetkovina i običaja, mesta koncerata i filmskih festivala (Oprtalj), a u letnjim postaju odredišta hiljada turista koji ih pohode i istražuju u želji da upoznaju i vide slojeve kulture iz kojih možda i sami potiču - evropske kulture. U ovom slučaju, radi se o uspelim interpretacijama. U Motovunu, koji je tipičan primer srednjevekovnog grada nastalog na ostatcima praistorijskog kastlijera, sa jezgrom na vrhu brda, što je urbanistički čvrsto i logično povezano sa predgrađem i podgrađem, svoj trag ostavlja i Andrea Palladio – renesansnu crkvu na gradskom trgu XV vek dok Vladimir Nazor vezuje Velog Jožu za motovunske šume u kojima danas uspeva jedan od delikatesa svetske kuhinje – tartufi. Tako grad postaje i deo svakodnevnih priča i kazivanja.
Cela ta kakofonija uticaja čini ovaj prostor jedinstvenim draguljem arhitektonskog i urbanističkog nasleđa koje se ovde ne zaustavlja. Preko arhitekture austrijske vile i arhitekata modernog pokreta u Istri (Cuzzi, Heininger, Mazzoni, Pagano, Pauleta, Finalj, Trolis), Italijanskih arhitekata koji deluju između dva rata i arhitekata koji deluju nakon drugog svetskog rata na području Istre ali i u celoj bivšoj SFRJ (Batelić, Cetina, Dodić, Grakalić, Iskra, Legović, Matticchio, Miletić, Počekaj, Radolović, Rubbi, Smilović) prati se jedna logika formiranja prostora koja se oslanja na poštovanje okruženja i podražavanje finog arhitektonskog jezika koji ne naprampostavlja posmatraču ličnost nego arhitektonsku i urbanističku misao. Možda bi trebali utvrditi suštinsko postojanje urbanističke tradicije i na ovim našim prostorima. Možda bi trebalo da se upitamo o pravcima i tokovima razvoja naših gradova. Ljubinko Pušić nagoveštava eventualno rešenje Gordijevog čvora naslućujući takav splet okolnosti. Radi se naime o urbanizmu koji ne bi „predstavljao istorijsko nasleđe nego bi se nadovezivao na istorijsko nasleđe“. Smatram da materijala za takvo nadovezivanje ima i na ovim prostorima. Arhitekata svakako ima, urbanista isto tako, ostaje jedino pitanje senzibiliteta.
I danas kada se omaleno Gračišće rastače pod naletima vetrova, opustelo sa samo po još nekom porodicom koja tu živi, studenti Arhitektonskog fakulteta u Zagrebu obilaze ga i proučavaju slojeve. U uvodnoj reči, povodom objavljivanja časopisa „De Re Aedificatoria“ u izdanju Građevinske knjige 1990, časopisu koji je imao za cilj „istoriju i teoriju arhitekture“, Ranko Radović je napisao: „U tradiciji mnogih arhitektura, a naročito XV i XVI veka i u Evropi, kreativni arhitekta bio je aktivni istraživač nasleđa i građevina prošlosti, arheolog i čovek koji je merio i crtao dela „prethodnika“, da ne napišem „duhovnih predaka“. Tradicija je bila u čistoj funkciji njegove kreativnosti. Čuvena rečenica „Roma quanta fuit ipsa ruina docet“na crtežu Holanđanina Martena Hemskerka - I kada Rim nestaje, njegove ruševine nas uče, pokazuje to učiteljsko, misaono mesto tradicije za renesansne neimare...“
SRDJAN GAVRILOVIC - ALL RIGHTS RESERVED
